इयत्ता आठवी , भूगोल , ३. आर्द्रता व ढग

प्रश्न १ .योग्य जोड्या लावून  साखळी पूर्ण करा .

१ ) सिरम -जास्त उंचीवरील -हिमस्फटीक ढग .

२) क्युम्युलोनिम्बस -आकाशात उभा विस्तार - -तरंगणारे ढग .

३)निम्बोस्ट्रेटस - मध्यम उंचीवरील - रिमझिम पाऊस

४)अल्टोक्युम्युलस - मध्यम उंचीवरील ढग - तरंगणारे ढग

प्रश्न २ .कंसामधील  योग्य शब्द निवडा व  वाक्य पूर्ण करा .

१)हवेची     बाष्पधारणक्षमता       हवेच्या तापमानावर अवलंबून असते .

२)एका घन मीटर हवेमध्ये किती ग्रॅम आहे ते पाहून       निरपेक्ष आर्द्रता       काढली जाते .

३)वाळवंटी प्रदेशात     सापेक्ष आर्द्रता      कमी असल्याने हवा कोरडी असते .

४)       क्युम्युलोमिम्बस          प्रकारचे ढग वादळाचे निदर्शक आहेत .

५ )मोकळ्या वातावरणातील हवेच्या बाष्पाचे       सांद्रीभवन         वातावरणातील धूलिकणांभोवती होते .

प्रश्न ३ .फरक स्पष्ट करा .

आर्द्रता	ढग
हवेतील बाष्पामुळे हवेस प्राप्त झालेला ओलसरपणा म्हणजे  हवेची आर्द्रता होय.	वातावरणातील बाष्प कण हवेतील  धूलीकणांभोवती एकत्र येऊन तयार झालेला समुच्चय म्हणजे ढग होय .
हवेतील आर्द्रताअदृश्य  स्वरूपात असते	ढग दृश्य स्वरूपात  असतात

  

सापेक्ष आर्द्रता	निरपेक्ष आर्द्रता
i )एका विशिष्ट तापमानास एक घनमीटर हवेची निरपेक्ष आर्द्रता व त्यास तापमानाला हवेची बाष्प धारण क्षमता यांचे गुणोत्तर म्हणजे सापेक्ष आर्द्रता होय .	i )एका विशिष्ट तापमानात एक घनमीटर हवेमध्ये असणारे बाष्पाचे ग्रॅममधील प्रमाण म्हणजे निरपेक्ष आर्द्रता होय .
ii)सापेक्ष आर्द्रता % =               निरपेक्ष आर्द्रता  X  100 बाष्पधारण क्षमता	ii)निरपेक्ष आर्द्रता = बाष्पाचे प्रमाण हवेचे घनफळ

   

व्युम्युलस ढग	क्युम्युलो निम्बस ढग
i )भूपृष्ठापासून५०० ते६००मीटर उंचावर असणारे व तुलनेने कमी उभा विस्तार असणारे ढग म्हणजे क्युम्युलस ढग होय .	i )भूपृष्ठापासून५०० ते६०० मीउंचीवर असणारे व तुलनेने अधिक उभा विस्तार असणारे ढग म्हणजे ' व्युम्युलोनिम्बस ढग 'होय .
ii)क्युम्युलस ढग आल्हाददायी हवेचे निदर्शक असतात .	ii) क्युम्युलोनिम्बस ढग वादळाचे निदर्शक असतात .

 

प्रश्न ४ . प्रश्नांची उत्तरे लिहा .

१)एखाद्या प्रदेशातील हवा कोरडी का असते ?

उत्तर -हवेतील बाष्पाचे प्रमाण कमी असल्यामुळे एखाद्या प्रदेशातील हवा कोरडी असते .

२ )आर्द्रतेचे मापन कसे केले जाते ?

उत्तर -एका विशिष्ट तापमानात एक घनमीटर हवेमध्ये असणारे बाष्पाचे ग्रॅममधील प्रमाण म्हणजे निरपेक्ष आर्द्रता होय .सध्या कोणीच नाही निरपेक्ष आद्रतेचे मापन पुढील सुत्रा द्वारे केले जाते . 

निरपेक्ष आर्द्रता = बाष्पाचे प्रमाण

                                        ------------------------

                         हवेचे घनफळ

एका विशिष्ट तापमानास एक घनमीटर हवेची निरपेक्ष आर्द्रता व त्यात तापमानाला हवेची बाष्प धारण क्षमता यांचे गुणोत्तर म्हणजे सापेक्ष आर्द्रता होय .

३)सांद्रीभवनासाठी कोणत्या गोष्टी आवश्यक

आहेत ?

उत्तर - सांद्रीभवनासाठी सापेक्ष आर्द्रता वाढणे व त्यावेळी हवा दवबिंदू तापमान पातळीला असणे या गोष्टी आवश्यक आहेत .

४) ढग म्हणजे काय ? ढगांचे प्रकार लिहा .

उत्तर -हवेतील धुलीकणांमुळे वातावरणात जास्त उंचीवर करणारे जलकण व हिमकण एकत्र येऊन मोठ्या आकाराचे बनतात यालाच म्हणतात .ढगांचे प्रकार i)जास्त उंचीवरील ढग ii)मध्यम उंचीवरील ढग iii )कमी उंचीवरील ढग असे प्रकार पडतात .

५)कोण कोणत्या प्रकारच्या ढगातून पाऊस पडतो ?

उत्तर - निम्बोस्ट्रेटस आणि क्युम्युलोनिम्बस प्रकारच्या ढगांतून पाऊस पडतो .

६)सापेक्ष आर्द्रतेचे ची टक्केवारी कशाशी संबंधित आहे ?

उत्तर -एका विशिष्ट तापमानाला विशिष्ट घनफळ असलेल्या हवेतील निरपेक्ष आर्द्रता व व त्यास तापमानाला त्या हवेची बाष्प धारण क्षमता या बाबीशी सापेक्ष आर्द्रतेचेची टक्केवारी संबंधित आहे .

प्रश्न ५ .भौगोलिक कारणे लिहा .

१) ढग हे आकाशात तरंगतात .

उत्तर -वातावरणातील जास्त उंचीवरील सूक्ष्म जलकण व हिमकण हवेतील धूलिकणांभोवती  एकत्र येऊन त्यापासून ढग तयार होतात .ढगांतील जलकण व हीमकण अत्यंत सूक्ष्म असल्याने ते जवळजवळ वजन विरहित असतात त्यामुळे ढग हे आकाशात तरंगतात .

२)उंचीनुसार सापेक्ष आर्द्रतेच्या प्रमाणात बदल होतो .

उत्तर -समुद्रसपाटीवर तापमान जास्त असते .तापमान जास्त असल्यास हवेची बाष्प धारण क्षमता जास्त असते .त्यामुळे समुद्र सपाटीहवेतील आर्द्रता तुलनेने जास्त असते .

पर्वतीय प्रदेशात जास्त उंचीवर तापमान कमी असते .तापमान कमी असल्यास हवेची बाष्प धारण शक्ती कमी असते त्यामुळे अशा ठिकाणी हवेतील आर्द्रता तुलनेने कमी असते .

३)हवा बाष्पसंपृक्त बनते .

उत्तर -एका विशिष्ट तापमानास हवेची बाष्प धारण क्षमता व हवेतील बाष्पाचे प्रमाण सारखेच होऊ शकते .अशा स्थितीत हवा अतिरिक्त बाष्प धारण करू शकत नाही .अशाप्रकारे हवा बाष्प संपृक्त बनते .

४ )क्युम्युलस ढगांचे क्युम्युलोनिम्बस ढगांत रूपांतर होते .

उत्तर -क्युम्युलस ढगांचा पृष्ठभागापासून५०० ते६०० मीउंचीच्या दरम्यान उभा विस्तार असतो .या ढगांचा उभा विस्तार काही प्रसंगी वाढतो .उभ्या विस्तारात वाढ झाल्यामुळे  क्युम्युलस ढगांचे क्युम्युलोमिम्बस ढगांत रूपांतर होते .

प्रश्न ६ .उदाहरण सोडवा .

१)हवेचे तापमान 30 अंश सेल्सिअस असताना किती प्रश्न धारण क्षमता30.37 ग्रॅम मीअसते जर निरपेक्ष आर्द्रता17 ग्रॅम प्रति घनमीटर असेल ,तर सापेक्ष आर्द्रता किती असेल ?

    

सापेक्ष आर्द्रता = 

                        निरपेक्ष आर्द्रता

                     = ------------------ X 100
                        बाष्पधारण क्षमता

        18.00
= ------------------ X 100

     30.37

     1800

= ---------------

    30.37

 

= 59.26 %

२)एक घनमीटर हवेत0अंश सेल्सिअस तापमानावर4.08 ग्रॅम बाष्प असल्यास हवेची निरपेक्ष आर्द्रता किती असेल ?

उत्तर -निरपेक्ष आर्द्रता=

     बाष्पाचे प्रमाण

= -------------------             

      हवेचे घनफळ

         4.08

= -------------------

            1

=4.08 ग्रॅम / मी3